ORTA-UZUN MESAFE KOŞUCULARINDA YETENEK SEÇİMİ VE
YÖNLENDİRME
Perican
Bayar
Sporcu seçimi spor bilimcilerin uzun yıllardır
üzerinde çalıştıkları önemli çalışmalardandır. İyi bir sporcunun
yetiştirilmesine bağlı olarak insan performansının sınırlılıkları zorlanmaya
çalışılır. Bu ise yeni rekorlar ve dereceler getirilebilmektedir.Bunun için de
öncelikle iyi bir sporsal yeteneğin saptanması ardından da uygun antrenman
teknikleri ile sporcunun performansı sınırlara dogru taşınmalıdır. Gelecekteki
performans yetisinin iyi olabilmesi için başlangıçta sporcunun yetenekli
ayıklanmasıdır. Rothing (1983) yeteneği ; "önceden belirlenmiş ölçütler
yardımıyla saptanmış ortalama değerlerin üzerine çıkan gelişimi tamamlanmamış
yatkınlık " olarak tanımlanmamıştır. Saptandıktan sonra uygun eğitim ve
yönlendirme ile ileriye doğru götürülebilmektedir. Uygun olmayanların
ayıklanması ile performansın ileri doğru götürülmesinde önemli bir evre geride
bırakılmış olacaktır. "Bu ayıklama
aynı bağlamda yetenek seçimi ile gelecekte ülkeyi temsil edebilecek
sporcu adaylarının belirlenmesi söz konusu olabilir. Elit bir sporcunun
yetiştirilmesi uzun süreli , zahmetli ve pahalı bir süreçtir. Tüm bu emeklerin
ve yatırımların boşa gitmemesi için öncelikle uygun olmayanların ayıklanması
gerekecektir. Bu ise yetenek seçiminden geçmektedir.
Sporsal yeteneği ele aldığımızda bir kısım
bileşenlerden oluştuğunu görürüz.Bu bileşenleri;kondisyonel , koordinatif ,
antropometrik, taktik davranışlar ve psikolojik olarak ayırmak olasıdır. (Grasser, 1981)
Sporsal yetenek seçiminin yapılmasına en
uygun olan dönem okul yıllarıdır.Bu dönemde yapılan seçimi iki boyutta ele
alarak inceleyebiliriz.İlki gözleme dayalıdır ve okul spor derslerinde ya da
çeşitli sporsal etkinlikler içerisinde genç yeteneğin saptanması şekline
dönüştürülebilir.İkincisi ise önceden belirlenmiş ölçütler aracılığı ile daha
iyi olanların belirlenmesine yönelik
olan seçimdir.Genel sporsal yetenek seçiminde yapısal (antropometrik)
bir kısım özelliklere (boy,kilo,ekstremite uzunluğu , somototip vb.) fizyolojik
bir kısım belirleyicilere (20 kullanımı ,kas fibril yapısı vb.) psikolojik bir
kısım özelliklere ( kişilik özelliklerine vb.) ve motor özelliklere (sürat
kuvvet vb.) bakılır.
Burada bir konuyu hemen hatırlatmakta yarar
vardır.Gözlemleme yapılar uygunluk saptamasının ardından kesinlikle sporcunun
nicelik ve nitelik olarak yetenek düzeyinin belirlenmesi için önceden
belirlenmiş bir kısım ölçütler aracılığı ile yetenek seçime geçilmesi gerekir.
Sporsal yeteneğin bileşenlerinin birini diğerinden
ayırt etmek olanaksızdır.Bu anlamda yapılacak olan yetenek seçiminde bu
bileşenlerin hepsinden yararlanmak doğacaktır.
Şekil 1: Sporsal verimin bileşenleri (Grosser 1981)
Dünyada gelişen başarı düzeyini yakalamak
amacı ile ülkemizde değişik spor dallarında yetenek seçimi modelleri oluşturulmaya
çalışılmıştır. Bunu örnek olarak da hentboldeki yıldızlar projesi ,güreşteki
güreş okulları projesini gösterebiliriz.Buna karşın atletizmde Enka deneyimi
,Ankara'daki atma okulu deneyimi ve buna benzer bir iki küçük deneme dışında
sistematik bir yaklaşma rastlanılmamıştır.
Koşular, atmalar,atlamalar gibi
disiplinleri bünyesinde barındıran ve farklı eğitimler gerektiren disiplinlerin
bileşimi olarak ele alınan atletizmde tüm dallar için ortak bir modelden söz
etmek olanaksızdır.Bu bağlamda atletizmin disiplinlerini teker teker ele alıp
incelemek gerekecektir.Bu çalışmada ülkemiz insanının yatkın olduğu söylenen
orta-uzun mesafe koşularına yönelik dünya da uygulanan çeşitli modellerin
karşılaştırılması yapılacaktır.Ülke koşullarına uygun olarak bir orta va uzun
mesafe yetenek araştırma ve yönlendirme modelleri için olanaklar
tartışılacaktır.
MESAFE
KOŞULARINDA VERİMİ ETKİLEYEN FAKTÖRLER
I-YAPISAL
ÖZELLİKLER
Yapısal
olarak adlandırdığımız genelde kalıtsal özelliğe sahip ; boy, ağırlık ,
somatotip ve vücut kompozisyonu gibi parametrelerin spor branşlarında beceri ve
fonksiyonel faktörlerin etkisi bilinmektedir.Yalnızca dış görünüşe bakarak
şampiyon olacak sporcuyu kestirmek dışı olmasına karşın bunu gözardı doğru
olmayacaktır.
Yaş , Boy , Ağırlık
Bir kısım fonksiyonel yeteneklerin
zamanında geliştirilmesi için spora uygun yaşta başlamak önemlidir.Bu nedenle
de 11-15 yaş aralığı aerobik dayanıklılık gelişimin en hızlı dönemi olduğu
için, mesafelerle ilgili seçim yaşı 8-11 yaş aralığı olarak kabul
edilir.(Travın ,Slacın,Upir ,1992)
Mesafe koşularında fazla yağın gereksiz
oksijen tüketimine neden olacağı yaklaşımı ile kilo istendik değildir.Bu
bağlamda şişman ebeveynlerin çocuklarının da şişman olacağına ilişkin
çalışmalardan ( Epstein ,Wing ve Gooding ,1987 ) hareketle şişman ebeveynlerin
çocukları tercih edilmemelidir.
Aynı şekilde ebeveynlerin boy
ortalamalarından hareketle çocukların boyları hakkında yordamalarda bulunma
şansına sahip olabiliriz.Genelde mesafe koşularında ideal boy-kilo oranı bir
inç için iki paund ağırlık olarak ele alınmaktadır.(Arnot/Gaines 1986)
Somatotip
Kaba bir tanımla insan vücut yapısını ince , kaslı ve
kitlevi özellikleri yönüyle tanımlayan bir terimdir.Elit sporcularla yapılan
çalışmalarda spor dallarına özgü somatotiplerin olduğu saptanmıştır.Orta , uzun
mesafe koşularının somatotipleri Tanner (1964) tarafından 137 olimpiyat
sporcusu üzerinde yapılmış ve 2.5-4.4 olarak belirlenmiştir.Carter başarılı
çocuk sporcuların somatotiplerinin yetişkin sporculara benzediğini
belirtmektedir.
Vücut
Kompozisyonu
Vücut dokusu genelde yağ dokusu ve yağdan arındırılmış
doku olarak ele alınıp incelenir.
Vücut yağının fazlalığı mesafe koşularında
fiziksel etkinliği engelleyici olması nedeniyle tercih edilmez.Çünkü fazla yağ
oranı daha fazla enerji tüketimine
neden olmaktadır.Vücut yağ oranının erkek mesafe koşucularında 5.8 bayanlarda
ise 11.1 civarında olması istenmektedir.
II-FİZYOLOJİK
ÖZELLİKLER
Fiziksel uygunluğun en önemli
göstergelerinden birisi max aerobik güçtür.Maksimal oksijen kullanımıyla max
aerobik güç birbirlerinin yerine kullanılan iki terim olarak ele
alınmaktadır.(Gökbel ,1989 ) Max oksijen kullanımı %10-20 oranda antrenmanla
arttırılabilen ancak genetik olarak da bireyler arası farklılıklar gösteren bir
değerdir.Elit mesafe koşucularının maximum 02 kullanımları yüksektir.Örn:Steve
PREFONTAİNE ( ABD ) 'ın tükettiği max02 oranı 84.4 ml/cl/kg olarak
bulunmuştur.Kalp büyüklüğü (kapasitesi) ve dayanıklılık kapasiteleri tamamiyle
antrenmanın ürünü değildir.Bunlar aynı zamanda genetik ürünüdür.Bazı bireyler
diğerlerinden daha büyük kalple doğarlar ve bu özelliğe istendik diğer
özelliklerinde eşlik etmesi elit mesafe koşucularının yararınadır.
Kas
fibril yapısı:
Koşucuların yetenek belirleyicilerinden birisi de fibril kompozisyonu ve kas
elastikiyetidir.Daha elastik kas daha çok kinetik enerji depolar ve daha güç
kasılmalar meydana gelebilir.Mesafe koşularında ise elastikiyet, momentumu
koruyarak kinetik enerjinin adımdan adıma aktarılmasını sağlar .Uzun mesafe
koşularında %98 oranında dayanıklılık fibrilleri 30'a değin iner.Kas fibril yapısı genetik olarak getirilen
özelliklerden birisi olup erken yaşlarda saptanarak uygun spor dallarına
yönlendirilmenin yapılabilmesi olasıdır.İkizler üzerinde yapılan bir çalışmada
lif tipi dağılımının bayanlarda %99,5 erkeklerde ise %92,2 oranında genetik
olarak kabul edildiği gösterilmiştir.
III-PSİKOLOJİK
ÖZELLİKLER
Spor psikolojisi ile ilgili çalışma yapanlar Kane,
Morgan , Cratty , Vanek , Rushall atletik yeteneğin saldırganlık ,dominantlık
,güven ,kaygıdan uzak olma ve duyuşsal dengeyle ilişkili olduğunu
belirlemektedir. Yine Morgan performansın psikopatoloji ile ters orantılı
olduğunu belirtmiştir.
Sporda kişilikle ilgili olarak yapılan
çalışmalarda çeşitli spor dallarına göre farklı kişilik özelliklerinin
olabileceği tezi üzerine durulmuştur. Vanek
ve Cratty (1970) dayanıklılık gerektiren sporlarda (yüzme, mesafe koşuları gibi
) sporcuların kararlı, ısrarlı , içe dönük, duygusal açıdan dengeli ve öz
denetime sahip olduklarını saptamışlardır.
Morgan 16 PF ile yaptığı çalışmasında
mesafe koşucularının normal popülasyondan daha az gergin , daha az depresif
olduklarını ve confüsyon yaşadıklarını bulmuştur.Fakat tüm bunlara karşın
psikoloji ile ilgili verilerin henüz yetenek seçiminde net ve sağlıklı bir yapı
oluşturmayacağı söylenebilir.
IV-MOTOR
ÖZELLİKLER
Atletizmde her branşın farklı
gereksinimleri vardır ve bu gereksinimleri ile branşın özel gereksinimlerinin
tutarlılığı atleti başarıya götürebilecektir. Orta - uzun mesafe koşularında
performans için gerekli faktörleri önem sırasına göre şöyle sıralayabiliriz:
1-Aerobik kapasite
2-Anaerobik kapasite
3-Doğal sürat
4-Düşük vücut yağ yüzdesi
5-Kuvvet
Orta
uzun mesafelerde performansı belirleyen etmenler ve ölçüm yöntemleri.
Tablo
1
Etmenler
Ölçüm yöntemleri
Aerobik
kapasite max
V02 (ml/kg/dk)
Anaerobik
kapasite 800 m.
koşusu
Dogal
sürat
30 m.sprint
Kuvvet Ağırlık kaldırma ( Bench
pres squat
omuzlama,koparma
Orta mesafelerde hem aerobik, hem de
anaerobik sistemlere gereksinim duyulur. Uzun mesafelerde ise sistem aerobik
ağırlıklı olarak çalışmaktadır. Bu bağlamda atletin genetik özellikleri ve
yapılacak antrenman programı aerobik dayanıklılığı geliştirmeye yönelik
olmalıdır.
BİR YETENEK
SEÇİMİ ÖRNEĞİ (Travin, Stacin ve Upir 1991 )
Sovyetler Birliği'ne orta uzun mesafe koşularında
yetenek seçimi:
1.Evre
(10-12 Yaş):
Sporcular spor derslerinden ve çocukların katıldığı
yarışlardan gözlem yöntemiyle antrenörler ve spor öğretmenleri tarafından
seçilir.
Seçmede dikkat edilecek noktalar:
a.Boy, ağırlık b.Hareketlilik
c.Koşuya karşı eğilim.
Yapılan çalışmaların içeriği :
Çok yönlü çalışma ilkesine göre
temellendirilmiştir.Dayanıklılık antrenmanlarına yönlendirilmeye ilişkin
çalışmalarda bu evre içerisinde yer alır.
Kullanılan testler: 60 m., 300m., 600m.,
2000m., koşu ve durarak üç adım atlama. Çizelge 2'de verilen test değerlerinin
alt ve üst sınırında yer alan çocuklar antrenman grubuna alınırlar.
2.Evre
(13-16 Yaş):
Genç koşucular kendilerini değişik mesafelerde denerler
burada önemli olan nokta belli bir koşu dalında spesiyelleşmeden ve
yüklenmelerden kaçınılmasıdır. Ayrıca bu evrede biyolojik yaşta göz önünde
tutulmalıdır. Bu evrede beklenen gelişme başlangıçta %7-10 , sonda ise %5-7lik
bir gelişmedir. Test sonuçlarının o yaşa özgü ortalama değerlerin gerisinde
kalmaması gerekir. Değişik mesafelerde sporcu kendisini dener. Spesiyelleşme
olmadan koşu antrenmanlarına başlanır.
Kullanılan testler: 60m,300m,2000m,3000m,durarak
üç adım , durarak 10 adım , 400 m, 800 m ve 1500 m.
3.Evre
(17-19 Yaş ):
Önceki evredeki gelişim doğrultusunda bir ya da iki
mesafe saptanır ve sporcu bu mesafelerin alt ve üst mesafelerinde müsabakalara
girer.
Yapılan çalışmanın içeriği: Çabukluk
bu evrede diğer yetilerin geliştirilmesi yanında max'li yakın değerlere
ulaştırılmalıdır. Genel dayanıklılık anında dala özgü dayanıklılık
çalışmalarına da yer verilmelidir.
Kullanılan testler: 60m,100,500m,1000m.,2000m,3000m,
durarak 10 adım , 400 m,800 m ve 1500 m.
4.Evre(19
Yaş ve üstü)
Bu evrede sporsal verim sağlamlaştırılır ve max. yakın
değerlere ulaşılır. Çeşitli mesafeler için doğrudan seçmeler yapılır.
|
ÇİZELGE 1
ANATOMİK MORFOLOJİK ÖLÇÜTLER |
|
YAŞ BOY(cm) AĞIRLIK(kg) GÖĞÜS ÇEVRESİ(cm) VİTAL KAP.(cm) |
|
10-12 144+6 37+7 69+9 2260+140 13-14 158+7
47+8
76+2
2780+120 15-16 170+7 59+8 86+3 4000+170 17-18 175+5 65+6 91+3 4740+150 19-20 177+5 67+5 92+3 4970+120 21
ve üst 178+4 68+4 94+2 5090+120 |
|
ÇİZELGE 2 TEST 10-12 13-14
15-16 17-18 19-20 20-ÜST |
|
60m(s) 16.0+4 8.8+0.4
7.9+0.3
7.6+0.3 7.4+0.3 7.3+0.2 100m(s) - - 12.6+0.4
11.7+0. 11.5+0.4 11.4+0.2 500m 61.5+6.2 47.2+3.9 42+2.8
38+2.0 37.7+1.2 37.3+1.3 600m 2.12+8. 1.47+4. 1.33+4
1.26+4. 1.23+2.0
1.22+2.0 1000m(d) - 3.17+7 2.51+6.
2.34+7. 2.31+4.0 2.28+3.1 2000m(d) 8.43+1 7.11+13
6.27+10 5.48+18 5.33+6 5.21+5 3000m(d) - 11.14+23 9.59+22
8.54+40
8.39+14 8.21+12 D3ad(c) 500+40 610+40
720+40 770+40 780+30 810+10 D10ad(mt) - 22+1.9 25+2.2
26+2.2 27+1.7 28+2.1 400m(5s) - 67+3.5 56.9+2.2
53+2.2 51+1.1 50+1.1 800m(dk) - 2.34+4 2.07+3
1.57+3 1.54+2 1.51+2 1500m(dk) - 5.23+11 4.35+9
4.03+5 3.54+4 3.47+4 |
KAYNAKÇA
1.Açıkada,C.(1991)
'Atletizmde kondüsyon testleri' Spor Bilimleri Dergisi 2(4)
2.Altay,F(1990)
Cimnastikte Yetenek Seçimi , G.Ü Yayımlanmamış master tezi.
3.Arnot
,R.B, C.L Gaines (1986) Sports talent, London : Penguin Books
4.Bayar
,P.Z.Koruç (1992) "Reaksiyon zamanı ve el göz koordinasyonu ölçen iki
aracın Türkiye normlarının saptanmasına
yönelik ön çalışma sonuçları " 2.Spor Bilimleri Kongresi Bildirileri ,
Ankara :H.Ü.19-21 Kasım ( Basımda)
5.Cratty
. B.J(1981) Psjcologhy in Contemporaray Sport 2,Ed London : Prentice Hall.Inc.
6.Dündar
,U.S.Hasırcı (1991) "Atletizmde Yetenek Seçiminde Kullanılan Testler
" Atletizm Bilim ve Teknoloji Dergisi
7.Epstein.H.L,
R,R Wing , A.Valoski , W.Gooding (1987) "Long Term Effect of Parent Weight
on Child Weight Loss" Behavior Terapy.18sf 219-226
8.Gökdel
,H.(1989) "Maksimum aerobik Güç va Kalıtım " Spor Hekimliği Dergisi
24(3)
9.Grosser,M.St.Starischka
(1981) Kondisyon Tests.Theorie und Praxis Ailer Sportarten.
10.Harre
,D.(1982) Princepels of Sports Training ,Berlin: Sport verlag.
11.Irvin
, D.(1986) ''Long Distance Runners : A Psychological Profile" Track and
Field Quarterly Rewiew .86 (3) sf,39-41
12.Koruç
,Z.P.Bayar (1990) "MMPI ile sporcuların kişilik örüntülerinin
değerlendirilmesi II "Spor Bilimleri I. Ulusal Sempozyumu Bildirileri
ankara "
13.Özer,K.(1990)
Yetenek seciminde yapısal faktörler , Spor Bilimleri 1,Ulusal Sempozyumu
Bildirileri Ankara H.Ü.sf 309-321
14.Rothing
, P.(1983) Sporwissenchaft Liches Lexicion.Verlag Karl Hoffman.5 ( Aufi )
15.Salocum
, S.O.Label , M.A Toridlü (1985 ) "Personality Field Hockey Players"
Joumal of Sports Medicine 25 sf 222-226
16.Travin.
J.W.Slacin , N.Upir (1991) "Sovyetler Birliğinde Orta ve Uzun Mesafe
Koşularında Yetenek Seçimi" Atletizm Bilim ve Teknoloji Dergisi 3,sf 24-29
17.Vanek,
M. , B.J.Cratty (1970) Psycologhy and The Superior Atlete.New York: Mac
Millian.